موسیقی ایرانی نوا و اثرش همچنان در کشور ما طنین انداز است و البته چند وقتی است که جوانان ما از موسیقی سنتی دل کنده و بیشتر به موسیقی غربی گرایش پیدا کرده‌اند. یکی از دلایل اصلی این موضوع شناخت کم آن‌ها از سبک‌های سنتی موسیقی است که باعث می‌شود زمان و مکان و حالت گوش کردن به این موسیقی‌ها را ندادند. این ندانستن گاهی سبب می‌شود که شما این موسیقی را در جای درستی و در حال درستی گوش نکنید و باعث شود که برای همیشه از سنتی بدتان بیاید.
برای درک بهتر اگر موسیقی را یک کشور فرض کنیم باید دستگاه‌ها را استان‌های این کشور دانسته و آوازها (متعلقات) را شهر‌های داخل استان‌ها بدانیم، البته گوشه‌های نیز وجود دارد که مانند خانه‌های این شهرها می‌باشد که از پرداخت به آن خودداری می‌کنیم.
مهم: برخی از اصطلاحات داخل متن به دلیل طولانی شدن، توضیح داده نشده است، دانای کل، گوگل عزیز در دسترس است، سؤال داشتید 24 ساعته و آنلاین در خدمت شماست!
1- دستگاه شور
این دستگاه که ریشی عمیقی در فرهنگ اصیل ایرانی دارد شامل چهار آواز و نغمه است
•ابوعطا: فراوانی آن نسبت به دیگر آوازها بیشتر است و از نمونه‌های آن درآمد، حجاز و گیلکی بیشتر شنیده می شوند
•نغمه افشاری: از دسته از آهنگ ها مغموم و متاثر کننده به شمار می‌رود.
•نغمه دشتی: به آن آواز چوپانی نیز می‌گویند که این نوع آواز از ظرافت خاص در عین هیجان انگیز بودن بهره‌مند است
•بیات ترک: از آن دسته موسیقی‌های یکنواخت است که بر خلاف اسمش حسابی ایرانی است
در کشور ما، مازندرانی‌ها بیشتر در این دستگاه سیر می‌کنند و آن را در بین خودشان زنده نگه داشته‌اند البته کردستانی‌ها هم حرف های زیادی در این زمینه دارند.
نمونه: تصنیف یاد ایام - محمد رضا شجریان
2-دستگاه نوا
اعتدال در این دستگاه موج می‌زند و غم و شادی به طور بارز در آن نیست و آهنگی ملایم و متوسط است.
دستگاه نوا در گذشته جزو نغمه‌های شور به حساب می‌آمد هر چند که بعضی از اساتید مثل علی‌نقی وزیری و روح‌الله خالقی، نوا را مشتق از شور شناخته‌اند، اما این دستگاه دارای تفاوت در نت شاهد و ایست و همچنین آواز با شور و مشتقات آن می‌باشد.
معمولا اشعار عارفانه مثل اشعار حافظ را برای نوا انتخاب می‌کنند زیرا تاثیر بسیار زیادی در شنونده ایجاد می‌کند.
نمونه: تصنیف رفتم در میخانه- محمد رضا شجریان
3- دستگاه سه گاه
از آن دستگاه‌هایی است که در دیگر ممالک هم طرفداران خاص خودش را دارد که کشور ترکیه نمونه بارزی در این زمینه است
این دستگاه بیشتر در فضاهای غم و اندوه که به امید می‌رسند سیر می‌کند البته حالت این دستگاه در همه جا ثابت نیست و به‌ویژه در گوشه مخالف بسیار با شکوه است و حتی آهنگ‌های شادی آوری در سه‌گاه دیده می‌شود.
این دستگاه دارای چهار گوشه معروف و مهم به نام درآمد، زابل، مویه و مخالف می‌باشد.
نمونه: ترانه رسوای زمانه- علیرضا قربانی
4- دستگاه چهار گاه
سه‌گاه و چهارگاه با یکدیگر پیوستگی خاصی دارند. این گونه رابطه بین هیچ دو دستگاه دیگر وجود ندارد. تمامی گوشه‌های سه گاه را می توان در چهارگاه با تغییر مقام اجرا نمود که البته همین باعث شده به عنوان یکی از کامل‌ترین دستگاه‌های ایرانی از آن نام ببرند.
چهارگاه از آن دسته دستگاه هایی است که گوش کردن آن در صبح بسیار دلچسب است و صبح خوبی را برایتان رقم می زند.
نمونه: موسیقی سلام- حسین علیزاده
5- دستگاه راست پنجگاه
این دستگاه زیاد مورد اقبال آهنگ سازان نیست و حتی برخی بر این قائلند که این دستگاه به قصد تعلیم ساخته شده است.
یکی از خصوصیات بارز این دستگاه توانایی وارد شدن به تمام مقام‌های ایرانی است.
راست پنجگاه بسیار شبیه به ماهور می‌باشد و باید گوش نوازنده و یا خواننده بسیار دقیق و آشنا به این دستگاه باشد. تفاوت این دستگاه با ماهور این است که در ماهور تحریرها بالا رونده است ولی در راست پنجگاه تحریرها پایین رونده است.
نمونه: قطعه‌ای از آلبوم راز و نیاز- علیرضا افتخاری
6- دستگاه ماهور
جزو شادترین دستگاه ها محسوب می‌شود. اگر دلتان می‌خواهد با شنیدن یک موسیقی سنتی حسابی روح و روانتان شاد و شنگول بشود، آهنگ‌هایی از این دستگاه را گوش کنید که اتفاقا نمونه‌های زیادی هم دارد.
ماهور چون قرین موسیقی فرنگی است، بین جوانان جایگاه خاصی دارد حتی برخی از کارشناسان معتقدند ماهور برگرفته از کلمه ماژور که یکی از گام اصلی موسیقی غربی است می‌باشد که در عمل نیز بسیار نزدیک به یکدیگر هستند.
نمونه‌ها:
سخن عشق- محمد رضا و همایون شجریان
7- دستگاه همایون
اگر دلگیر هستید و آواز دشتی هم کفایت نمی‌کند ترانه دلخواهتان را در این دستگاه پیدا می‌کنید، کافی است آهنگ را پخش کنید و دل را به غم ترانه بسپارید.
برطبق قول مرحوم روح الله خالقی: «همایون ناصحی است مشفق و مهربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعین خود مکالمه و درددل می کند و با بیانی شیوا چنان نصیحت می‌کند و پند می‌دهد که هیچ سخنران را این مهارت و استادی نیست»
همین جمله کفایت می‌کند تا فهمید که این دستگاه‌ها هم طرفداران خودش را دارد و هر جایی نیز گوش کردنی نیست!
نمونه: سوگواران خموش- علیرضا قربانی
تذکر: با توجه به اینکه ریتم و گام‌های دستگاه متفاوت است سعی شده شاخص‌ترین ترانه برای نمونه قرار گیرد از همین جهت ممکن است در یک دستگاه آن‌طور که عنوان شده شاد و یا غمگین نباشد چه بسا که با تغییر نغمه‌های یک دستگاه، سبک ترانه کاملا متفاوت شود.
امیدوارم از شنیدن موسیقی‌های نمونه‌ای لذت ببرد!
